عقد معوض چیست ؟
تعبیر قرارداد بر اساس طبیعت و اصل خود به این شکل است که هر دو طرف در قرارداد به تعهد‌ها و حقوق مشخصی پایبند هستند. در عقود معوض، هر طرف در مقابل پرداخت مالی یا تعهدی که برعهده می‌گیرد، حقوق و تعهدات معینی از طرف دیگر را به دست می‌آورد. به عبارت دیگر، در این نوع قراردادها، تبادل متقابلی از تعهدات و حقوق انجام می‌شود.
برای مثال، در یک قرارداد خرید و فروش خانه، فروشنده حق دریافت پول را در ازای تعهد تحویل دادن خانه به خریدار دارد، و خریدار هم حق تصاحب خانه را در ازای پرداخت پول به فروشنده به دست می‌آورد. در قراردادهای طراحی و ساختمان نیز، شرکت طراحی تعهد به انجام کارها را دارد و در ازای آن حق دریافت دستمزد را دارا می‌باشد، در حالی که سفارش‌دهنده نیز تعهد به پرداخت وجه را دارد و در ازای این تعهد حق بهره‌برداری از طراحی و ساختمان را به دست می‌آورد.
به عبارت دیگر، در قراردادهای معوض همیشه دو طرف با دو تعهد متقابل عمل می‌کنند و هر یک از طرف‌ها در مقابل تعهد خود، حقی از طرف دیگر به دست می‌آورند. این نوع تبادل معمول در انواع مختلف قراردادها به کار می‌رود. اما باید توجه داشت که عقود مجانی نیز وجود دارند که در آنها هیچ تعهد مالی یا تعهدی متقابل وجود ندارد و طرفین به طور رایگان خدمات یا اجناسی را ارائه می‌دهند.
عقد غیر معوض یا عقد مجانی چیست ؟
در عقد مجانی یا عقد غیر معوض، یک نفر به صورت رایگان و بدون انتظار از طرف مقابل برای انجام یک تعهد مالی یا انجام کاری متعهد می‌شود. به عبارت دیگر، در این نوع قرارداد، یک طرف تعهدی را بدون انتظار از طرف دیگر به عهده می‌گیرد. مثلاً در قرارداد هبه که به عنوان یک نوع عقد مجانی در نظر گرفته می‌شود، یک نفر به صورت رایگان و بدون هیچ گونه تعهد متقابلی، مالی را به دیگری اهداء می‌کند.
در قرارداد هبه به عنوان یک عقد مجانی، دریافت‌کننده مال هیچ تعهد مالی به عهده نمی‌گیرد و او می‌تواند هبه را نپذیرد. این دسته از قراردادها به دلیل اینکه تنها یک طرف تعهد مالی را پذیرفته و طرف دیگر هیچ تعهد مالی یا تعهدی متقابلی ندارد، به نام عقود مجانی یا عقود غیر معوض شناخته می‌شوند. این تفاوت اساسی با عقود معوض است که در آن هر دو طرف تعهدات و حقوق متقابل دارند.
تفاوت عقد معوض و عقد مجانی
می‌توانیم تفاوت‌های حقوقی مهم بین عقود معوض و عقود مجانی یا غیر معوض را در موارد زیر برشماریم:
- وجود عوض: در عقود معوض، هدف اصلی از بستن قرارداد و تعهد به آن، به دست آوردن مقابل معوض می‌باشد. به عبارت دیگر، طرفین در این نوع قرارداد به تبادل مالی یا خدمات ارائه شده توسط طرف دیگر متعهد می‌شوند. برای مثال، ما متعهد به تحویل خانه می‌شویم تا پول آن را بدست آوریم. اما در عقود غیر معوض یا مجانی، این تبادل مقابل معوض وجود ندارد. بنابراین، اولین تفاوت بین عقود معوض و عقود غیر معوض، وجود یا عدم وجود مقابل معوض است.
- الزام به انجام تعهد: چون در عقود معوض، مقابل معوض وجود دارد، هر یک از طرفین در صورتی که تعهد خود را انجام ندهند، طرف دیگر می‌تواند از انجام تعهد خود خودداری کند و وفای به عهد را مشروط به انجام تعهد از سمت طرف دیگر کند. این وضعیت به حق حبس مشهور است. اما در عقود غیر معوض یا مجانی، چون مقابل معوض وجود ندارد، اگر یک طرف تعهد خود را انجام ندهد، تنها راهکار ممکن از طریق دادگاه است تا او را به انجام تعهدش اجبار کند.
بنابراین، تفاوت‌های اساسی میان عقود معوض و عقود غیر معوض در وجود مقابل معوض و الزام به انجام تعهدات متقابل است.